Η ψυχοθεραπεία και συμβουλευτική αποτελούν συστηματικές μεθόδους για τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, με απώτερο σκοπό τη βελτίωση της συνολικής ψυχικής και σωματικής ευημερίας του ατόμου. Επιπλέον, η ψυχοθεραπεία συνεισφέρει στην ενδυνάμωση και προσωπική ανάπτυξη του ατόμου, ώστε το τελευταίο να είναι σε θέση να απολαμβάνει την καθημερινότητά του, τις σχέσεις του καθώς και την εργασία του, ενώ ταυτόχρονα θα έχει ενισχύσει την αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμησή του. Ο ειδικός ψυχικής υγείας, λαμβάνει πλήρες ιστορικό του ατόμου, το αξιολογεί και απο κοινού θεραπευτής – θεραπευόμενος, θέτουν τους στόχους τους θεραπείας.

Η θεραπεία μπορεί να διεξαχθεί σε ατομικό ή ομαδικό επίπεδο και μπορεί να βοηθήσει τόσο παιδιά όσο και ενήλικες. Τόσο ο ασθενής όσο και ο θεραπευτής πρέπει να συμμετέχουν ενεργά στην ψυχοθεραπεία. Η εμπιστοσύνη και η σχέση μεταξύ ενός ατόμου και του θεραπευτή του/της είναι ουσιαστικής σημασίας για την αποτελεσματική συνεργασία και την ωφέλεια από την ψυχοθεραπεία.

Η ψυχοθεραπεία μπορεί να είναι βραχυπρόθεσμη (λίγες συνεδρίες), να ασχολείται με άμεσα ζητήματα ή μακροχρόνια (μήνες ή χρόνια), να αντιμετωπίζει μακροχρόνια και σύνθετα ζητήματα. Οι στόχοι της θεραπείας καθώς και διαδικαστικά ζητήματα αναφορικά με το πόσο συχνά και πόσο καιρό ενδέχεται να κρατήσει μια θεραπεία, συζητώνται και σχεδιάζονται από κοινού από τον ασθενή και τον θεραπευτή.

Η εμπιστευτικότητα και το απόρρητο αποτελούν βασικές προϋποθέσεις κατά τη διαδικασία της ψυχοθεραπείας, καθώς τηρείται με απόλυτη εχεμύθεια και εμπιστευτικότητα σε όλο το υλικό που φέρει ο θεραπευόμενος.

Σύμφωνα με την Αμερικανική Ένωση Ψυχολόγων, υποστηρίζεται πως οι περισσότεροι άνθρωποι που λαμβάνουν ψυχοθεραπεία βιώνουν ανακούφιση από τα συμπτώματα και είναι πιο λειτουργικοί στην καθημερινότητά τους, έχοντας βελτιωμένες φιλικές και επαγγελματικές σχέσεις. Η ψυχοθεραπεία έχει αποδειχθεί ότι βελτιώνει τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές και ότι συνδέεται με θετικές αλλαγές στον εγκέφαλο και το σώμα. Τα οφέλη περιλαμβάνουν επίσης λιγότερες ημέρες ασθενείας, λιγότερη αναπηρία, λιγότερα ιατρικά προβλήματα και αυξημένη εργασιακή ικανοποίηση.

Πολυάριθμες μελέτες έχουν εντοπίσει αλλαγές στον εγκέφαλο σε άτομα με ψυχικές ασθένειες (συμπεριλαμβανομένης της κατάθλιψης, της διαταραχής πανικού, του PTSD και άλλων καταστάσεων) ως αποτέλεσμα της ψυχοθεραπείας. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι εγκεφαλικές αλλαγές που προέκυψαν από την ψυχοθεραπεία ήταν παρόμοιες με τις αλλαγές που προέκυψαν έπειτα από λήψη φαρμακευτικής αγωγής.

Η ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους σε μια σειρά καταστάσεων. Για παράδειγμα, μπορεί να ωφελήσει κάποιον που:

• Εμφανίζει συναισθήματα θλίψης ή αδυναμίας
• Αισθάνεται έντονο άγχος ή στρες
• Δυσκολεύεται να αντιμετωπίσει τις καθημερινές προκλήσεις ή να επικεντρωθεί στην εργασία ή τις σπουδές
• Κάνει χρήση ναρκωτικών ή αλκοόλ με τρόπο που δεν είναι υγιεινό
• Κινδυνεύει να βλάψει τον εαυτό του ή τους άλλους
• Αισθάνεται ότι η κατάστασή του δεν θα βελτιωθεί ποτέ, παρά το γεγονός ότι λαμβάνει βοήθεια από φίλους και συγγενείς
• Έχει υποστεί λεκτική/σωματική κακοποίηση
• Σε άτομα με διαταραχές διάθεσης, προσωπικότητας, ψυχώσεις κ.ά.
• Σε οποιοδήποτε άτομο επιθυμεί να εμβαθύνει στον εαυτό του, να αναπτυχθεί προσωπικά, να ενισχύσει την ψυχική του ανθεκτικότητα, αυτοεκτίμηση και να αποκτήσει ποιοτικότερες σχέσεις

Η διάρκεια της θεραπείας διαφέρει από άτομο σε άτομο και εξαρτάται από ποικίλους παράγοντες, όπως από τον τύπο του προβλήματος, την ψυχοπαθολογία του ατόμου, τους στόχους που το ίδιο θέτει καθώς και από την ίδια την προσωπικότητα του ατόμου. Υπάρχουν θεραπευόμενοι, οι οποίοι λύνουν γρήγορα αυτό που τους απασχολεί στο εδώ και τώρα και μπορεί να διακόψουν τη θεραπεία αφού ολοκληρωθεί το αίτημά τους και υπάρχουν θεραπευόμενοι, οι οποίοι με αφορμή αυτό που φέρουν, διερευνούμε αλληλένδετα θέματα, βλέποντας σε βάθος χρόνο τον τρόπο με τον οποίο το άτομο επηρεάστηκε από το παρελθόν μέχρι σήμερα, σε μια μακρόχρονη πορεία.

Κάθε συνεδρία, είναι ικανή να φέρει μια μετατόπιση στον τρόπο σκέψης του θεραπευόμενου, να τον ενεργοποιήσει και να κινηθεί σε έναν εναλλακτικό τρόπο σκέψης, αρκεί να είναι έτοιμος προς αυτή τη κατεύθυνση. Για αυτό και σε μερικούς θεραπευόμενους απαιτείται λιγότερος ή περισσότερος χρόνος, γιατί ακριβώς κάθε άτομο εκλαμβάνεται ως ξεχωριστή οντότητα, με τα δικά του βιώματα και εμπειρίες, επομένως είναι λογικό να υπάρχει ένας συγκεκριμένος τρόπος σκέψης και αντίληψης.

Επομένως, η ψυχοθεραπεία μπορεί να είναι είτε βραχύχρονη είτε μακρόχρονη, να συνεχίζεται δηλαδή και μετά την επίλυση του αρχικού αιτήματος του θεραπευόμενου, είτε γιατί έχουν αναδυθεί νέα είτε γιατί το άτομο επιθυμεί να ενισχύσει τις δεξιότητες και την αυτογνωσία του, τα οποία απαιτούν χρόνο, υπομονή και επιμονή. Τέλος, το άτομο διευρύνει τον τρόπο σκέψης του, μετατοπίζεται στην υιοθέτηση πιο λειτουργικών τρόπων σκέψης και δράσης, ενώ παράλληλα εξοικειώνεται με νέες ιδέες, αλλάζοντας την ποιότητα της ψυχικής και σωματικής του υγείας.

Η εμπιστευτικότητα στη συμβουλευτική δημιουργεί έναν χώρο όπου ο πελάτης μπορεί να εξερευνήσει ευαίσθητα θέματα γνωρίζοντας ότι ο σύμβουλος δεν θα επαναλάβει ή θα κάνει κακή χρήση των πληροφοριών που συζητούνται έξω από την αίθουσα παροχής συμβουλών. Για τον σύμβουλο, η διατήρηση της εμπιστευτικότητας εντός ορισμένων περιορισμών είναι μια ηθική ευθύνη και είναι μέρος αυτού που κάνει τη συμβουλευτική διαφορετική από άλλες σχέσεις.

Όταν ένας θεραπευόμενος έρχεται σε επαφή με έναν θεραπευτή, είναι σημαντικό να αισθάνεται ικανός να εμπιστεύεται τον σύμβουλό του, ώστε να μπορεί να μιλήσει ελεύθερα και ανοιχτά για αυτό που τον προβληματίζει. Η διαβεβαίωση ότι τα συναισθήματα, οι σκέψεις και οι ιστορίες τους μπορούν να ανατεθούν στον σύμβουλο μπορεί να επιτρέψει τη βαθύτερη εξερεύνηση των περιοχών της εμπειρίας που αισθάνονται ιδιαίτερα δύσκολες ή ντροπιαστικές. Αυτή η ασφάλεια βοηθά στην οικοδόμηση σχεσιακού βάθους και διευκολύνει το έργο της θεραπείας.